Θρησκεία

Θεολογική Αποτίμηση και Ποιμαντική Προσέγγιση στις Προκλήσεις της Βιοηθικής

Ὁ περασμένος αἰώνας χαρακτηρίσθηκε ὡς ὁ αἰώνας τῶν με γά λων ἐπαναστάσεων στό πεδίο τῶν θετικῶν λεγομένων ἐπιστημῶν, μιά καί αὐτές εἶχαν νά παρουσιάσουν πρωτόγνωρα

ἐπιτεύγματα. Τά ἐπι τεύγματα αὐτά ἀντιμετωπίσθηκαν ἀπό τή μιά μέ ἐλπίδα καί ἐνθουσιασμό, ὅμως δέν ἄργησαν νά δημιουργοῦν καί δικαιολογημένες ἐπι φυλάξεις. Κι αὐτό, γιατί μετά τήν εὐφορία τῶν ὑποσχέσεων, πού προανήγγειλαν τόν ἐρχομό τους, ἦρθε ὁ φόβος καί ἡ ἀπειλή τῶν ἀπο τε λεσμάτων τους. Ἔτσι παρατηρήθηκε τό ἀντιφατικό φαινόμενο νά δημιουργοῦνται νέες ἐπιστῆμες, πού ἦρθαν νά λύσουν τά προβλήματα καί νά ξεπεράσουν τά ἀδιέξοδα, στά ὁποῖα ὁδήγησε ἡ λαθεμένη ἀντιμε τώπιση τῶν ἐπιτευγμάτων ἄλλων ἐπιστημῶν. Ἡ οἰκολογία, γιά πα ρά δειγμα, ἀποτελεῖ χαρακτηριστική περίπτωση ἐπιστήμης, πού ἦρθε νά διορθώσει τά λάθη καί νά ξεπεράσει τήν κρίση, τήν ὁποία δημιούρ γη σε ὁ καταναλωτισμός, ἀλλά κυρίως ἡ ἀλόγιστη

χρήση ἐπι τευ γμά των τῆς φυσικῆς. Κατά παρόμοιο τρόπο καί ἡ βιοηθική ἀποτελεῖ παράδειγμα ἐπι στή μης, πού ἔρχεται νάἀντιμετωπίσει ἀδιέξοδα, τά ὁποῖα δημιούργησαν ἄλλες ἐπιστῆμες, καί συγκεκριμένα ἡ βιοτεχνολογία καί ἡ βιο γε νε τική. Ἦταν αὐτές πού ὑπόσχονταν ἀλλά καί συνεχίζουν νά ὑπόσχονται λύσεις γιά ὅλα σχεδόν τά προβλήματα τῆς ἐποχῆς μας, ἀπό τά προ βλήματα τῆς ἰατρικῆς ἀλλά καί τῆς κτηνοτροφίας, τῆς γεωργίας, τοῦ περιβάλλοντος καί τῆς οἰκονομίας. Ὡστόσο, τό ἀποτέλεσμα τῆς πορείας καί τῶν ἐφαρμογῶν τους ἔφερε πολλές διαψεύσεις καί ἄπειρα ἀδιέ ξοδα. Ἔτσι, ἡ βιοηθική παρουσιάσθηκε ὡς ἡ ἐπιστήμη πού κατέχει μιά κοινή γλώσσα, μέ τήν ὁποία μποροῦν νά ἐπικοινωνοῦν ἄνθρωποι δια φορετικῶν πολιτισμικῶν καταβολῶν, καί πού διαθέτει αἰσθητήρια, γιά νά ἀφουγκράζεται μηνύματα καί νά

ἐκφράζει τόν προβληματισμό τῶν σύγχρονων κοινωνιῶν. Μέ αὐτά προσπαθεῖ νά ἀντιμετωπίσει τούς κινδύνους καί νά διώξει ἀπειλές, πού κάνουν ἐφιαλτική τήν πα ρουσία τους. Ἐκ προοιμίου χρειάζεται ξεκάθαρα νά διευκρινισθεῖ ὅτι οἱ ἐφαρ μο γές τῆς βιοτεχνολογίας στήν ἰατρική μποροῦν νά λειτουργήσουν εὐεργετικά γιά τόν ἄνθρωπο, ἀφοῦ συνδέονται μέ κληρονομικά καί μέ ἄλλα κοινά καί πολύ διαδεδομένα νοσήματα, ὅπως εἶναι τά καρδιαγγειακά, τά νευροεκφυλιστικά ἀλλά καί ὁ καρκίνος. Ἐπίσης, οἱ ἐφαρμογές αὐτές ἐνττπίζονται στήν πρόληψη ἀρκετῶν ἀσθενειῶν, ἀλλά καί στήν κατανόηση τῶν μηχανισμῶν πού διέπουν κάποιες ἄλλες, γεγονός πού παρέχει βάσιμες προβλέψεις καί ἐλπίδες ὅτι μπορεῖ νά ὁδηγηθοῦμε σέ νέους θεραπευτικούς στόχους καί πιό ἀποτελε σμα τι κές θεραπεῖες καί φάρμακα. Μάλιστα, ἰατρικά πορίσματα βεβαιώνουν ὅτι ἡ εὐπάθεια ἑνός ἀνθρώπου σέ αὐτά τά νοσήματα ἐξαρτᾶται κυρίως ἀπό γενετικούς πα ράγοντες, ὁ συνδυασμός τῶν ὁποίων μέ ἄλλες ἐξω γε νεῖς ἐπιδράσεις (ὅπως εἶναι π.χ. ἡ διατροφή, τό περιβάλλον ἐργασίας, οἱ διά φορες ψυ χο λο γικές καταστάσεις ἤ ἄλλες συνήθειες τῆς ζωῆς) μπο ρεῖ νά παίξει καθοριστικό ρόλο γιά τήν ἐκδήλωση, ἐξέλιξη

καί τήν τελική ἔκβαση τῆς νόσου. Ἄλλωστε κάποιοι γενετικοί παράγοντες προ καλοῦν συνήθεις γιά τήν ἐποχή μας ἀρρώστιες, ὅπως γονίδια πού ἔχουν σχέση μέ τόν καρκίνο τοῦ μαστοῦ ἤ ἄλλα πού συνδέονται μέ τή νόσο τοῦ Alzheimer, ἐνῶ ἀκόμη καί λοιμώδη νοσήματα, ὅπως εἶναι τό AIDS, ἔχουν σέ ὁρισμένους ἀνθρώπους διαφορετική ἐξέλιξη, πού ἐξαρτᾶται ἀπό τή γενετική τους ἰδιοσυστασία. Βέβαια, ἐνῶ αὐτές οἱ ὄντως ἐπαναστατικές κατακτήσεις μέ τίς δια νοιγόμενες προοπτικές προκάλεσαν δικαιολογημένο ἐνθουσιασμό, ἀφοῦ φιλοδοξοῦσαν νά βελτιώσουν τήν ποιότητα καί νά παρατείνουν τό χρόνο τῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων, ἔθεσαν ἕνα πλῆθος ἀπό προβλήματα ἠθικῆς, πού ἦταν ἄγνωστα σέ προηγούμενες ἐποχές. Τά προβλήματα, γιά παράδειγμα, πού ἐμφανίζονται παράλληλα μέ τήν ἐπανάσταση τῆς θεραπευτικῆς, παρουσιάσθηκαν βίαια στό προσκήνιο μέ τήν ἀποκάλυψη γεγονότων πού ἔχουν σχέση μέ τή ναζιστική θηριωδία. Τά σκανδαλώδη πειράματα τῶν χιτλερικῶν γιατρῶν, πού χρησιμοποιοῦσαν

ὡς πειραματόζωα φυλακισμένους σέ στρατόπεδα συγκεντρώ εων, ἐνῶ δέν ἄφησαν κανένα

ἔγκυρο ἐπιστημονικό ἐπίτευγμα, ἅπλωσαν στόνκόσμο τή φρίκη καί τόν ἀποτροπιασμό. Ἦταν

πειράματα βαρβαρότητας καί ντροπῆς. Ἡ ἀποκάλυψη καί ἀναψηλάφησή τους κατά τή

διάρκεια τῆς δίκης τῆς Νυρεμβέργης ἔφερε στήν ἐπιφάνεια σπάνιας φρικαλεότητας πλη-

ροφορίες. Ἡ βιοηθική παρουσιάσθηκε γιά νά ἀντιμετωπίσει τήν ἐπανάσταση πού ἔφερε ἡ βιολογία καί ἡ σύγχρονη ἰατρική τεχνολογία. Ἡ ραγδαία ἀνάπτυξη αὐτῶν τῶν ἐπιστημῶν μέ ἀποκορύφωμα στά ἐπι τεύ γματά τους τήν κλωνοποίηση καί στούς στόχους τους τήν ἀποκρυπτογράφηση καί χαρτογράφηση τοῦ ἀνθρώπινου γονιδιώματος, συνιστᾶ ἐπανάσταση μέ ἐντυπωσιακές ἐξελίξεις καί πρωτόγνωρες ἐφαρμογές στή ζωή τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος. Γιατί σί γου ρα ἡ βιοηθική εἶναι κάτι πολύ περισσότερο ἀπό ἠθική τῆς ἰατρικῆς,

ἀφοῦ δέν περιορίζεται μόνο στό πλαίσιο τῶν σχέσεων τῶν γιατρῶν ἤ τοῦ νοσηλευτικοῦ προσωπικοῦ μέ τούς ἀσθενεῖς οὔτε ἀναφέρεται μόνο στίς ἠθικές ὑποχρεώσεις πού ἀπορρέουν ἀπό τό ἐπάγγελμά τους. Ἡ βιοηθική ἔχει σχέση μέ ἕνα πολύ εὐρύτερο φάσμα ἐπιστημῶν, πού ἔχουν σχέση μέ τόν ἄνθρωπο καί φιλοδοξοῦν ἡ κάθε μιά ἀπό τό πεδίο τῆς ἔρευνας καί τῆς δικῆς της προοπτικῆς νά βελτιώσουν τήν ποιότη τα τῆς ζωῆς του. Ἡ ἐτυμολογία τοῦ ὅρου βιοηθική παραπέμπει στή σχέση τῆς ἠθι κῆς μέ τή βιολογία καί συγκεκριμένα μέ τό βίο τοῦ ἀνθρώπου ὡς βιολογικῆς διαδικασίας. Αὐτή ἡ σχέση ἔχει ὡς ἀντικείμενο ἔρευνας καί ἀναφέρεται πρωτίστως σέ βιολογικές καί βιοϊατρικές μεθόδους καί πρακτικές, πού ἀρχίζουν ἀπό τή σύλληψη καί τελειώνουν μέ τό θά να τό του. Ὅμως, ἡ βιοηθική μέ τήν κυριολεξία τοῦ ὅρου περιλαμβάνει καί ὅλα τά ἔμβια ὄντα, ὅπως ἐπίσης καί θέματα οἰκολογίας καί προστασίας τοῦ περιβάλλοντος. Στή βιοηθική ἐμπίπτουν τά γενετικά τροποποιημένα -ἤ μεταλλαγμένα- φυτά καί τρόφιμα, οἱ καλλιέργειες μέ ἐντομοκτόνα καί ζιζανιοκτόνα φάρμακα ἀλλά καί οἱ γενετικές τροποποιήσεις πού διενεργοῦνται στήν κτηνοτροφία, προκειμένου νά αὐξηθεῖ ἡ ποσότητα τῶν ἀντίστοιχων προϊόντων καί νά ἐλαττωθεῖ τό κόστος τῆς ἐκτροφῆς. Ὡς κυριότερος ἐφιάλτης στήν περίπτωση αὐτή στέκονται οἱ φιλοπερίεργοι πειραματισμοί τῶν διασταυρώσεων τῶν γενῶν, ὄχι μόνο γιά τή νόθευση πού ὑπόσχονται ἀλλά καί γιά τόν κίνδυνο τῆς ἐπεκτάσεως τῶν ἐφαρμογῶν τους στόν ἄνθρωπο, ἐξαιτίας τῆς βιο λο γικῆς ἐγγύτητας πού παρουσιάζουν μέ αὐτόν4. Ὡστόσο, δέν εἶναι ἀμελητέα καί τά ἠθικά προβλήματα πού δημιουργεῖ ἡ ἐπιθυμία ἄκριτης με γιστοποίησης τοῦ

κέρδους, ὅπως ἐπίσης καί οἱ τρομακτικές ἐπιπτώσεις στήν ὑγεία τῶν καταναλωτῶν, πού

συνοδεύουν τίς ἐνέργειες αὐτές. Βέβαια, σήμερα ὁ ὅρος βιοηθική χρησιμοποιεῖται κυρίως κατά συνεκ δοχήν, ἀφοῦ μέ τήν τρέχουσα ἔννοιά της ταυτίζεται μέ τή βιοϊατρική ἠθική καί ἀντιμετωπίζει τίς προκλήσεις τῆς βιοτεχνολογίας καί τῆς γενετικῆς μηχανικῆς, πού ἀναφέρονται κυρίως στόν

ἄνθρωπο. Κάτω ἀπό αὐτήν τήν ἔννοια ἡ βιοηθική ἐξετάζει δύο δέσμες θεμάτων πού συνδέονται: 1) Μέ τήν ἀρχή τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς καί ἔχουν σχέ ση μέ τίς διάφορες μορφές καί παραλλαγές τῆς λεγόμενης ὑποβοηθούμενης ἀναπαραγωγῆς, δηλαδή τήν τεχνητή καί ἐξωσωματική γονιμοποίηση, τήν ὁμόλογη καί ἑτερόλογη γονιμοποίηση, τήν παρένθετη, δανεική ἤ ὑποκατάσταση μητρότητα, καθώς ἐπίσης καί τόν προ γεν νητικό καί προεμφυτευτικό ἔλεγχο, τήν ἐμβρυϊκή ἔρευνα, τίς ἐκτρώσεις καί τή διακοπή κυήσεως, τή διάθεση, κατάψυξη καί καταστροφή τῶν ἤδη γονιμοποιημένων ὠαρίων, τήν παρέμβαση στό ἀνθρώπινο γονιδίωμα καί φυσικά τήν κλωνοποίηση καί 

2) Μέ τήν πορεία, τή διατήρηση, τή βελτίωση ἀλλά καί τό τέλος τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς. Στή δέσμη αὐτή ἐντάσσονται ἡ αἱμο κάθαρση, οἱ μεταμοσχεύσεις, ἡ γονιδιακή θεραπεία, ὁ τρόπος λή ψεως καί διαθέσεως ἱστῶν καί ὀργάνων κατά τίς μεταμοσχεύσεις, ὁ ἐγκεφαλικός θάνατος, ἀλλά καί ὅλες οἱ μορφές εὐθανασίας. 

Πηγή: Βλ. Ἀντ. Τρακατέλλη, «Βιοηθική: Πυξίδα διαχείρισης τῆς γενετικῆς τεχνολογίας», στό περ. Ἴνδικτος, τεῦχ.14, Ἀθήνα Ἰούνιος 2001, σ. 54.